قرائت قرآن برای میّت؛ تاریخ و مستندات آن در اسلام

دکتر عبدالصدیق آخوند کشمیری: در عصر حاضر که معروف شرعی، منکر و منکر شرعی معروف جلوه داده میشود و حتی به حدی رسیده است که در منبر علمای اسلام بدون اینکه نگاهی تحقیقی داشته باشند (مثلا) از بدعت بودن یک مساله سخنرانی میکنند و مردم را بر حذر میدارند و وقتی به تاریخ این مساله مراجعه میشود با کمال شگفتی در مییابیم که نه تنها بدعت نبوده در بعضی موارد از واجبات دین بوده و یا حداقل مستحب دینی است و در بین صحابه مرسوم بوده است و  در بعد دیگر قضیه، وقتی بحث ارائه منبع دینی میرسد، بعضی چنین اعلام میکنند که ما آن را ندیده­ایم پس بدعت است!!! این موارد، جای بسی تعجب است چراکه هرچند عالم و محقق باشند، یا در این مورد تحقیق ندارد، یا به گفته ی دیگران (بدون تحقیق و مطالعه) اعتماد کرده است و یا اینکه، فرد مدعی، در جایگاهی که اذهان عمومی برای وی متصور شده اند، نیست.

 

یکی از  این مسائل، مساله ی قرائت قرآن بعد فوت شخص مسلمان است.

دیده و شنیده شده است که حتی در برخی مناطق، قرآن خواندن برای میت را «رسم ترکمنی» نامیده اند و اینکه چگونه این افتخار به ترکمن ها رسیده است! جای بررسی دارد؛ چراکه طبق اطلاعات میدانی که خود بنده از مناطق سنی و شیعه و از مردم مسلمان خبر گرفته ام این بود که در گذشته ای نه چندان دور در بین تمامی قومیتها مرسوم بوده است و نفی آن پدیده ای نو در جهان اسلام می باشد. منظور از نه چندان دور این است که در حال حاضر افراد تقریبا مسن، از کرد و بلوچ و عرب و شیعه و سنی همه اتفاق نظر دارند که در بین آنان، قرآن خوانی رایج بوده است و به استناد مدارک تاریخی نیز آنچه مرسوم بوده این است که بر سر قبر متوفی رفته و بر آن قرآن قرائت میشده است.

 

حال به مدارک این مهم میپردازیم

1-احادیث وارد شده بر قرائت قرآن بر سر قبر (و در قبرستان) و بخشیدن آن به میت و اموات:

الف: از  ابن عمر: از رسول الله ص شنیده ام که فرمودند: وقتی کسی از شما فوت کرد، پس وی را محبوس ندارید و زود وی را به قبر وی برسانید و بر بالای سر وی سوره ی فاتحه و در پای وی آخر سوره ی بقره را قرائت کنید. (المعجم الكبير للطبراني 12/ 444).

 

ب: از حضرت علی مرفوعا: هرکس وقتی بر مقابر گذر کند و سوره اخلاص را یازده مرتبه بخواند، و اجر آن را به اموات ببخشد، به آن شخص  اجر به تعداد اموات عطا شود. (التذكرة بأحوال الموتى وأمور الآخرة، 276).

 

ج: رسول الله (ص): مومنی بر آیت الکرسی قرائت کرده و آن را به اهل قبرها نمیبخشد مگر اینکه قبری بر زمین نباشد الا الله تعالی بر آن نور فرستد و قبر را باندازه مشرق و مغرب فراخ گرداند و الله تعالی به قاری باندازه ی فرشتگان آسمانها ده برابر حسنه عطا کند و برای قارئ وی ثواب هفتاد شهید بنویسد. (الفردوس بمأثور الخطاب 28).

 

د: رسول الله ص: سوره یس، قلب قرآن است کسی این سوره را  برای الله و آخرت خود، قرائت نکند مگر اینکه بخشیده شود، آن را برای مردگان خود قرائت کنید. (عمل اليوم والليلة للنسائي، 581)

 

2-قرائت قرآن بر اموات در دروه ی صحابه کرام:

الف: از شعبی: عادت انصار این بود که وقتی کسی از آنها فوت میشد، به قبر وی میرفتند و  در نزد قبر آن میت، قرآن قرائت میکردند. (القراءة عند القبور لأبي بكر بن الخلال، 89).

 

ب: لجلاج صحابی که صد و بیست سال عمر کرده و هفتاد سال آن را در اسلام گذرانده است، وصیت کرد که برای وی سوره اول و  آخر سوره ی بقره قرائت کنند. (الطيوريات، 2/ 449).

 

روایت ابن عمر از رسول الله (ص) در مساله ی اول بیان شده است.

در بین مسلمانان رایج است که در هنگام تدفین، آیات قرآن قرائت میشود و بطور ویژه در بین مسلمانان ماراء النهر من جمله ترکمن، اول بقره تا مفلحون  و آخر سوره یعنی از آمن الرسول تا آخر، مرسوم و شناخته شده است.

 

3- قرائت قرآن نزد ما اهل سنت:

الف: امام احمد حنبل: وقتی به گورستان وارد میشوید، آیت الکرسی و سه بار سوره اخلاص قرائت کنید و بگویید: یا رب فضیلت این قرائتها را به اهل قبور برسان. و در روایتی آمده است که امام احمد حنبل در مورد قرائت قران در قبرستان، گفتند که بدعت است و بعد از این قول رجوع کردند و رجوع ایشان چنین آمده است که جماعتی آن را روایت کردند: مردی نابینا نزد قبری قرآن میخواند و امام احمد حنبل از آن نهی کردند و گفتند: قرائت نزد قبر بدعت است و محمد بن قدامه به ایشان عرض کرد: نظر شما در مورد شخصی به نام مبشر حلبی چیست؟ امام احمد گفت: ثقه (مورد اطمینان و معتمد در حدیث است).

 

پس ابن قدامه ادامه داد: پس این شخص از پدرش روایت میکند که در وقت مرگ وصیت کرده است که بر بالای سر وی اول سوره ی بقره و در نزد پای وی آخر سوره بقره قرائت شود. ( المغني لابن قدامة 2/ 422).

و امام احمد حنبل پشت سر نابینایی که بر قبور قرائت قرآن میکرد، نماز میگذارد. (همان).

 

ب: به تواتر از  امام شافعی ثابت است که وقتی به زیارت فقیه لیث بن سعد رفتند، نزد قبر ایشان ختم قرآن کردند. (القول بالإحسان العميم في انتفاع الميت بالقرآن لابن القطان العسقلاني 258).

اصحاب ما بر مستحب بودن قرائت قرآن متفق القول هستند و اگر ختم قرآن کنند، بهتر است. (المجموع شرح المهذب 5/ 294).

 

ج: قرطبی در التذکره باحوال الموتی و الاخره چنین میآورد: علمای ما به احادیثی استناد کرده اند و قائل به این هستند که همچنانکه ثواب صدقه میرسد، ثواب قرائت قرآن نیز میرسد. (التذكرة بأحوال الموتى وأمور الآخرة، 277).

 

د: در مذهب حنفی ملا علی قاری در مرقاة المفاتیح چنین آورده است: همانا مسلمانان در هر شهر و در هر زمانی جمع میشوند وبرای اموات خود قرائت قران میکنند بدون اینکه از طرف کسی انکار شود پس این اجماع امت است بر این مساله و تمامی مباحث را حافظ شمس الدین مقدسی، بیان داشته است. (مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح 3/ 1229).

 

لازم به ذکر است که کتب بسیار در اثبات این موضوع نگارش شده اند.

1-القول بالإحسان العميم في انتفاع الميت بالقرآن العظيم، محمد بن علي بن محمد بن عمر القطان العسقلاني 813 هـ..

2- هدية الأحياء للأموات وما يصل إليهم من النفع والثواب على ممر الأوقات، أَبُو الحَسَنِ عَلِيُّ بنُ أَحْمَدَ بنِ يُوْسُفَ بن جَعْفَرِ الهَكَّارِي (المتوفى: 486هـ)

3- التذكرة بأحوال الموتى وأمور الآخرة  محمد بن أحمد شمس الدين القرطبي،671هـ، ناشر: مكتبة دار المنهاج للنشر والتوزيع، رياض چاپ اول، 1425 هـ

4- القراءة عند القبور، أبو بكر أحمد بن محمد خَلَّال حنبلي.

و کتب دیگری که  بطور عموم از رسیدن ثواب قرائت به اموات بحث کرده اند.

 

خِتام کلام: خدایا ما را از قرائت قرآن برای اموات محروم مدار که خود روزی جزو این اموات خواهیم بود.

 

منابع:

التذكرة بأحوال الموتى وأمور الآخرة  محمد بن أحمد شمس الدين القرطبي،671هـ، ناشر: مكتبة دار المنهاج للنشر والتوزيع، رياض چاپ اول، 1425 هـ

الطيوريات، أبو الحسين المبارك بن عبد الجبار صيرفي طيوري 500هـ ناشر: مكتبة أضواء السلف، رياض، عربستان،چاپ اول، 1425 هـ - 2004 م.

الفردوس بمأثور الخطاب شيرويه بن شهردار، ديلميّ 509هـ ناشر: دار الكتب العلمية – بيروت چاپ اول، 1406 هـ - 1986م

عمل اليوم والليل،  أحمد بن شعيب نسائي، 303هـ ناشر: مؤسسة الرسالة – بيروت چاپ دوم، 1406.

القراءة عند القبور، أبو بكر أحمد بن محمد خَلَّال حنبلي ،311هـ ناشر: دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان، چاپ اول، 1424 هـ - 2003 م.

القول بالإحسان العميم في انتفاع الميت بالقرآن العظيم محمد بن علي عسقلاني 813 هـ ناشر: الدار الأثرية چاپ اول، 1430 هـ - 2009 م.

مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح علي بن (سلطان) محمد ملا قاري 1014هـ ناشر: دار الفكر، بيروت – لبنان چاپ اول، 1422هـ - 2002م

المجموع شرح المهذب ((مع تكملة السبكي والمطيعي)) محيي الدين يحيى بن شرف نووي، 676هـ ناشر: دار الفكر.

المعجم الكبير، سليمان بن أحمد ، أبو القاسم طبراني 360هـ، ناشر: مكتبة ابن تيمية – قاهرة چاپ دوم.

المغني لابن قدامة، موفق الدين عبد الله بن أحمد حنبلي، ابن قدامة مقدسي، 620هـ ناشر: مكتبة القاهرة ،1388هـ - 1968.